W obecnej formie katedra tarnowska jawi się jako budowla jednolita, zbudowana z cegły, z ozdobną kamieniarką zdobiącą okna i wejścia. Jest zbudowana na planie podłużnym, orientowana, trzynawowa z wydłużonym prezbiterium zamkniętym trójboczną absydą oraz dobudowaną ze strony zachodniej wysoką na 72 m. wieżą ozdobioną w 1898 r. koroną. Na wschodniej ścianie katedry, jest zamieszczony w 1899 r. wizerunek Pana Jezusa Ukrzyżowanego, wykonany według projektu Antoniego Madayskiego, z którym Roman Brandstaetter łączy początki swego nawrócenia z judaizmu na chrześcijaństwo. W pobliżu tegoż wizerunku w roku 1981 wzniesiono wysoki na 4,5 m. pomnik Jana Pawła II wykonany według projektu Bronisława Chromego. Na przylegającym do katedry od strony południowej Placu Katedralnym ustawiono w 1884 r. kamienną figurę Niepokalanego Poczęcia Matki Bożej. Natomiast najbliższe otoczenie katedry, pokryte dzisiaj brukiem kryje dawny cmentarz.



Do katedry prowadzi czworo drzwi, z których drzwi pod wieżą wykonano w 1970r. dla upamiętnienia Tysiąclecia Chrześcijaństwa w Polsce, według projektu Anatola i Bogdany Drwal z Tarnowa, natomiast pozostałe wykonano w latach 1982 -1985 według projektu Prof. Czesława Dźwigaja z Krakowa w pracowni Stefana Kowalówki. Najczęściej do katedry wchodzimy od strony Przedsionka Południowego w którym warto zauważyć portal gotycko-renesansowy wykonanypo roku 1511 w kamieniu, wzorowany na drzeworycie Albrechta Durera przedstawiającym Chrystusa Boleściwego tzw. "w studni". Na uwagę zasługuje witraż przedstawiający pokłon Trzech Króli, wykonany w roku 1894 w wiedeńskiej pracowni Geylinga. W przedsionku znajduje się również wotum Parafii Katedralnej na Jubileusz Dwutysiąclecia Chrześcijaństwa przedstawiające scenę zwiastowania, wykonane w brązie w pracowni Mariana Polańskiego w Tarnowie-Krzyżu, według projektu Marka Benewiata z Tarnowa.



Nawa południowa powstała dzięki połączeniu w połowie XIX w. szeregu kaplic, które od XV w. dobudowywano do głównej części katedry. /Patrząc od zachodu były to: kaplica Rozesłania Apostołów, kruchta, kaplica Krzyża św, kaplica Matki Bożej Szkaplerznej oraz kaplica św. Benedykta/. Polichromia widoczna na sklepieniach została wykonana w latach 1957 - 1958 przez Józefa Dutkiewicza. W kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej znajdują się częściowo odsłonięte fragmenty polichromii z lat 1514 -1526 zawierające sceny Maryjne i Pasyjne. Polichromię kaplicy św. Benedykta wykonał Adam Marczyński. Witraż w oknie zachodnim nawy południowej przedstawia Dobrego Pasterza, pochodzi z roku 1899 i został wykonany w Wiedniu. Pozostałe witraże powstały w roku 1986, według projektu Józefa Furdyny, wykonane w pracowni Anny i Ireneusza Zarzyckich w Krakowie. Witraże przedstawiają wydarzenia współczesne: II wojnę światową, 1000-lecie Chrześcijaństwa w Polsce, Sanktuaria Maryjne w Diecezji Tarnowskiej. W nawie południowej znajduje się dwa ołtarze. Ołtarz Najświętszego Sakramentu, kamienny - neorenesansowy z około roku 1900, projektowany przez Tadeusza Błotnickiego. Ołtarz zdobi wykonana z marmuru kararyjskiego płaskorzeźba Chrystusa wzorowana na fresku autorstwa Leonarda da Vinci przedstawiającym Ostatnią Wieczerzę. W Ołtarzu tym znajduje się Tabernakulum oraz tron Wieczystej Adoracji Najświętszego Sakramentu, trwającej w katedrze od roku 1987. W pobliżu ołtarza stoi wysoka na 192 cm. monstrancja wykonana w 1986 r. w brązie, według projektu Czesława Dźwigaja. Drugi ołtarz nawy południowej to wykonany w brązie, według projektu Czesława Dźwigaja ołtarz Matki Bożej Bolesnej. W niszy ołtarza znajduje się łaskami słynąca figura Matki Bożej Bolesnej - "Pieta". Figura została wykonana w drewnie w XVII w., jest polichromowana i złocona. Historycy sztuki dostrzegają podobieństwo tarnowskiej figury do fragmentu obrazu "Opłakiwanie" autorstwa Van Dycka. Figura Matki Bożej Bolesnej od początku wieku XX znajdowała się w przedsionku katedry i była otaczana powszechnym kultem. W 1987 r. została przeniesiona do nowowykonanego ołtarza a w roku 2000 poddana gruntownej konserwacji, przywracającej pierwotny,kultowy charakter. Kult "Tarnowskiej Piety" trwa i rozwija się stanowiąc ważny element życia religijnego i duszpasterstwa Tarnowa oraz okolic. Spośród wielu elementów wyposażenia nawy południowej na uwagę zasługują:

Pomnik nagrobny Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej /+1521/, pierwszej żony Jana Hetmana Tarnowskiego wykonany po roku 1536 przez rzeźbiarza włoskiego Jana Marię Padovano. Jest to arcydzieło renesansowej rzeźby nagrobnej w skali europejskiej. Pomnik grobowy ks. Marcina Łyczko /+ 1578/, prepozyta kolegiaty wykonany prawdopodobnie przez Wojciecha Kuszyca, tarnowskiego współpracownika Padovano. Grobowiec księcia Eustachego Sanguszki /+1903/ wykonany z białego marmuru przez Antoniego Madeyskiego. Epitafium Stanisława i Katarzyny Ziębów z 1622 r.wykonane przez Jana Pfistera, twórcę rzeźb w pomniku Ostrogskich.W tle reliefowej tablicy znajduje się najstarszy widok Tarnowa. Epitafium poświęcone biskupowi tarnowskiemu Abp. JerzemuAblewiczowi /+1990/ wykonane według projektu Prof. Wincentego Kućmy z Krakowa. Epitafium poświęcone wieloletniemu Proboszczowi Parafii Katedralnej ks. infułatowi Janowi Bochenkowi /+1975/ projektowane przez Marka Benewiata z Tarnowa. Stacje Drogi Krzyżowej, rozpoczynającej się w tej, nawieufundował w latach 1895 -1896 ks. infułat Stanisław Walczyński. Krzyż z wizerunkiem Pana Jezusa wykonany w XVIII w. w drewnie, polichromowany o wys. 4,50 m. szer. 2,60 m., odrestaurowany w 2001 r. Kruchta pod wieżą powstała w XV w., po odbudowie wieży katedralnej po jednym z pożarów. Wewnątrz kruchty znajduje się portal wewnętrzny, prowadzący do katedry, wykonany z piaskowca na początku XVI w. Z tego czasu pochodzą również drzwi obite blachą o motywie kratownicy z rozetkami. Spośród dzieł sztuki znajdujących się w kruchcie należy wskazać:

l/. Najstarsze w tarnowskiej katedrze epitafium wykonanew 1575 r. przez Wojciecha Kuszyca na upamiętnienie bliżej nieznanego rzeźbiarza krakowskiego Wojciecha. 2/. Marmurową tablicę ku czci inicjatora przebudowy katedry biskupa tarnowskiego Ignacego Łobosa /+1900/. Medalion z podobizną Biskupa wykonał Antoni Madayski. 3/. Pomnik Wincentego Witosa, pochodzącego z pobliskich Wierzchosławic, wykonany w 1985 r. według projektu Czesława Dźwigaja. Nawa główna katedry, stanowi najstarszą część katedry. Nakrywa ją sklepienie sieciowe, krzyżowo-żebrowe.Chór muzyczny dobudowano w 1897 r. Organy liczące 40 głosów w najstarszej części wykonano w 1920 r. Modernizację przeprowadzono w latach 1965 oraz 1999 - 2000. Ozdobny prospekt organowy wykonano w 1999 r. Od XVI w. pod chórem znajdują się późnogotyckie, wykonane u schyłku XV w. stalle kanonickie kapituły kolegiackiej. Snycerka stall tarnowskich wyróżnia się oryginalną dekaoracją i rozmiarami.

Ołtarze boczne,neobarokowe pochodzą z 1850 r. i zostały wykonane w pracowni Damasiewiczaw Nowym Sączu. W ołtarzu po lewej stronie zamieszczono obraz Matki Bożej Częstochowskiej, pędzla Kazimierza Rydla z Krakowa. Znajdujące się w predelliobrazy świętych polskich wykonał Józef Furdyna. Obrazy przedstawiają: św. Maksymiliana Kolbe, bł. Urszulę Ledóchowską, bł. Karolinę Kózka,bł. Marię Teresę Ledóchowską, św. Brata Alberta Chmielowskiego.W ołtarzu po stronie prawej zamieszczono obraz Pana Jezusa Ukrzyżowanego,wykonany w 1850 r. w Kalwarii Zebrzydowskiej przez nieznanego malarza, natomiast w predelli znajdują się obrazy św. Józefa i św. Stanisława Szczepanowskiego autorstwa J. Furdyny oraz Obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy przywieziony do katedry na początku XX w. przez Sł. Bożego Bernarda Łubieńskiego /Redemptorystę/. Obraz św. Kazimierza, wykonany w 1848 r. przez Xawerego Marynowskiego, został umieszczony w trzecim ołtarzu nawy głównej, od strony południowej. W predelli wykonanej w 2001 r. przez Adama Faglio z Nowego Wiśnicza zamieszczono obrazy: bł. Zygmunta Gorazdowskiego -założyciela Zgromadzenia Sióstr Józefitek, bł. Celestyny Faron - Służebniczki Starowiejskiej, św. Rafała Kalinowskiego, św. Faustyny, bł. Honorata Koźmińskiego - twórcy Zgromadzeń Bezhabitowych w Polsce okresu Zaborów. Wszystkie ołtarze nawy głównej poddano gruntownej konserwacji i renowacji w latach 2001 - 2002. W nawie głównej warto zauważyć także monumentalny pomnik Abpa Leona Wałęgi /+1933/ wykonany według projektu Jerzego Bandury z Krakowa, w 25 rocznicę śmierci hierarchy, z fundacji duchowieństwa. Należy dostrzec również neogotycką ambonę, wykonaną w pracowni Wakulskiego w Krakowie, a ustawioną w katedrze w 1894 r. W przejściu z nawy głównej do nawy północnej, obok ołtarza Matki Bożej Częstochowskiej znajduje się barokowa chrzcielnica z XVII w., wykonana w czarnym marmurze, z nakrywa wykonaną z blachy miedzianej w XX w.

Prezbiterium katedry powstawało stopniowo w wieku XV i XIX. W dobudowanej części prezbiterium znajdują się stalle kanonickie wykonane w pracowni Wakulskiego pod koniec XIX w., witraże wykonane na przełomie wieków w pracowni Jelego w Insbrucku, oraz stojące na konsolach kamienne figury świętych polskich wykonanew 1892 r. przez Z. Langmana. Figury przedstawiają; św. Kazimierza, św. Kingę, św. Wojciecha, św. Stanisława ze Szczepanowa, bł. Szymona z Lipnicy, św. Jana Kantego. Ozdobą starszej części prezbiterium są cztery pomniki grobowe, dzieła sztuki o wielkim znaczeniu dla dziejów kultury polskiego Renesansu i Manieryzmu. Pomnik Barbary z Rożnowa, wnuczki Zawiszy Czarnego i matki Jana Hetmana Tarnowskiego, zmarłej w 1517 r. Powstał około 1520 r. jest przykładem przyswajania sobie stylu Renesansu przez rodzimych artystów. Pomnik jest wykonany z piaskowca. Autor nieznany. Pomnik Zofii Tarnowskiej księżnej Ostrogskiej /+1570/, żony hetmana wielkiego koronnego Konstantego Wasyla Ostrogskiego. Pomnik został wykonany w marmurze, według zamysłu Padovano, być może przez Wojciecha Kuszyca lub przez włoskiego rzeźbiarza Hieronima Canavesiego wkrótce pośmierci Zofii.



Pomnik Tarnowskich, monumentalny, przyścienny upamiętniający Jana Tarnowskiego /+1561/ i Jana Krzysztofa /+1567/, wysoki na 13 m. o szerokości 6,60 m. został wykonany w części architektonicznej z piaskowca, kolumny, tablice i postacie z marmuru węgierskiego, oraz inne detale z alabastru. Pomnik jest dwukondygnacyjny, posiadający wygląd frontonu świątyni greckiej. Jedyny motyw religijny tego dzieła to rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego na szczycie. Sceny batalistyczne przedstawione w alabastrze to pochód spod Obertyna /1531/, zdobycie Staroduba podczas wojny z Moskwą /1535/ oraz bitwa pod Chocimiem / 1538/. Twórcą pomnika jest Jan Maria Padovano. U stóp pomnika znajduje się wejście do krypty grobowej Tarnowskich. Pomnik Ostrogskich, poświęcony Januszowi Ostrogskiemu / + 1620/ i jego pierwszej żonie Zuzannie /+ 1596/ jest wykonany w czarnym i czerwonym marmurze oraz w alabastrze. Ma wymiary 12,90 m wys. oraz 7,90 szer. Architektura pomnika jest renesansowa ale jej wypełnienie manierystyczne. Pomnik ukazuje marność ludzkiego życia, grozę śmierci, istotne elementy wiary katolickiej a równocześnie głosi chwałę magnackiego domu. Pomnik wzniesionow latach 1612 - 1620. Autorstwo przypisuje się Janowi Pfisterowi z Wrocławia lub niderlandczykowi Wilhelmowi van den Blockowi. Wejście do krypty Ostrogskich znajduje się w nawie południowej w pobliżu ołtarza Matki Bożej Bolesnej.

Nawa północna powstała około 1850 r. przez połączenie w jedną całość kaplic: św. Anny, kruchty i Świętych Relikwii. Polichromia zachowana w tej nawie jest autorstwa Józefa Dutkiewicza, a w kopule Wacława Taranczewskiego. Z tej nawy prowadzą drzwi do dobudowanego w 1897 r. przedsionka północnego zzabytkowym, najstarszym w katedrze portalem gotyckim z 1400 r. Obecnie przedsionek jest Kaplicą Martyrologii Polskiej, w ołtarzu znajduje się namalowany przez Adama Faglio z Nowego Wiśnicza obraz bł. ks. Romana Sitko, męczennika Oświęcimia. Na ścianie wewnętrznej znajduje się wykonana z brązu tablica z nazwiskami 24 zamordowanych podczas II wojny światowej kapłanów diecezji tarnowskiej. Ścianę północną zdobi sgraffitowa dekoracja wykonana przez J. Dutkiewicza w 1958 r., nawiązująca do suplikacji. Witraże nawy północnej wykonano u schyłku XIX w. w pracowni Geylinga w Wiedniu, spośród pomników nagrobnych umiejscowionych w tej nawie najcenniejszy jest Pomnik Trzech Janów ufundowany przez Jana Hetmana Tarnowskiego około 1536 r., wykonany w wawelskiej pracowniBartłomieja Berecciego. Pomnik upamiętnia Ojca Hetmana Tarnowskiego - JanaAmora /+1500/, brata Hetmana Jana /+1515/ oraz zmarłego w niemowlęctwie synka Jana Aleksandra /+1515/. Pierwotnie pomnik ten znajdował się w prezbiterium i był nagrobkiem piętrowym. W 1561 r., gdy po śmierci Jana Hetmana Tarnowskiego przystąpiono do budowy pomnika ku jego pamięci, przeniesiono pomnik ojca i brata i w zmienionej kompozycji, zaproponowanej przez Padovano umieszczono w kaplicy św. Anny. W przedniej części nawy mieści się pomnik nagrobny ks. Kaspra Branickiego wykonany około 1602 r. w kręgu włoskiego rzeźbiarza Santi Gucci. W nastawie ołtarza wykonanego do nawy północnej w 1850 r. znajduje się obraz Serca Pana Jezusa, namalowany przez Wiesława Zarzyckiego z Krakowa w 1916 r.W roku 1982 miejsce oryginalnego dla tego ołtarza tabernakulum, zajęło tabernakulum z prezbiterium katedry, które wykonano z blachy mosiężneji pozłocono w 1892 r., według projektu Juliana Zachariewicza w pracowni Brixi Anders w Wiedniu.

W podstawie Ołtarza Serca Pana Jezusa znajduje się antependium wykonane w latach 1753 - 1755 we Wrocławiu i Augsburgu dla opactwa Benedyktynów w Tyńcu. Antependium wykonano z ponad 350 kutych blach srebrnych do którychdołączono medaliony przedstawiające Apostołów Piotra i Pawła. Pokasacie opactwa tynieckiego antependium przeniesiono do Bochni a od 1826 r. antependium jest własnością katedry tarnowskiej. Wzmocnienia antependium dodatkową ramą oraz uzupełnienia skradzionych blach dokonano staraniem kapituły katedralnej w 1888 r. W roku 2001 przeprowadzono konserwację całego dzieła z ponownym uzupełnieniem brakujących detali dzięki staraniom Parafii Katedralnej i wsparciu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Krypty znajdują się w siedmiu miejscach katedry. W listopadzie dostępna jest krypta Biskupów Tarnowskich. Znajduje się w niej grobowiec ks. Abpa Jerzego Ablewicza /+1990/, grobowiec ks. Bpa Józefa Wojtarowicza /+1875/ oraz ks. Andrzeja Tarło /1642/ prepozyta kapituły. Sgraffitową dekorację tej krypty wykonał J. Furdyna w 1987 r. Pozostałe krypty po badaniach przeprowadzonych w latach 1982 -1983 nie są udostępniane. Również zasoby skarbca katedralnego nie są udostępniane zwiedzającym. Możliwość obejrzenia istnieje jedynie w instytucjach zajmujących się organizowaniem wystaw i zapewniających należyte bezpieczeństwo eksponatom.